Tletseruk Nahit Serbes

Thamade diye telaffuz edilen bu kelimenin anlamını iyi bilen kişi azdır. Aslında Çerkesce olan bu unvan Çerkesliğin çok önemli bir figürüdür. Tüm Rusya ve Kafkasya coğrafyasında bir sofra geleneği olarak da bilinir. Protokole göre oluşan bu sofranın veya toplantının bir başkanı vardır. Bu başkan o yörenin veya örgütün Thamadesidir, yani sözü dinlenen bilge kişisidir.
Sofra tamamen onun idaresindedir. İlk konuşmayı o yapar, ardından kimin ne zaman söz alacağını o belirler. Bu sofranın en vazgeçilmez yanı ise güzel sözlerin sıkça söylenmesidir. Bijje (Kadeh) de ‘Thamade’nin yönetiminde kaldırılır. Konuşmaları eleştirme hakkı da Thamadenindir. O’ kendi aralarında konuşanları uyarır. Toplantıyı kapatma görevi ve yetkisi de ondadır. Genelde diplomasi, kulis, siyaset hep o sofralar ’da yapılır ama orada konuşulanlar orada kalır.
Çerkesler, çok iyi bildikleri ve Xabze adını verdikleri bu geleneği halen sürdürürler.
Bazı yorumcular, Çerkesleri etnik köken ayrımı yapıyor diye eleştirirler. Ama Çerkeslerin etnik köken ayrımcılığı yaptığı, çok doğru değildir.

Çerkesce de "Thamade"nin tanımı: “Tanrının makbul saydığı, huzuruna kabul ettiği kişi anlamına gelmektedir”. Bu nedenle, eski Çerkesler: “İlk Thamadelerinin, Tanrı tarafından görevlendirilmiş ilahî bir kişi olduğuna inanırlardı”.  Thamade; ileri görüşlü, dışarıdan gelebilecek ödül ve tehditlerden etkilenmeyen, liderlik vasıfları olan, paylaşmasını bilen, bilge bir kişidir. Şu da var ki her birey, kendisinden daha uygun birinin bulunmadığı ortamlarda, Thamadelik görevini üstlenebilmelidir. Bu nedenle, kişilerin kendilerini gerektiğinde bir gruba liderlik edebilecek şekilde eğitmeleri beklenir. Ne kadar çok bilirsek bilelim; bildiklerimiz, bilmediklerimizin yanında, çöldeki bir kum tanesi kadardır. Dünyada örnek alınacak o kadar çok insan, öğrenilecek o kadar çok bilgi var iken, bir Çerkes'in kendini geliştirme işi ömür boyu sürer. Aileler, çocuklarının eğitiminde bu hususu dikkate alırlar.   Thamadelik, bir kişiye yaşam boyu verilen bir unvan değildir. Bununla beraber; taraflar için akılcı, barışçıl ve tatmin edici çözümler üreten, kendilerine danışılan, saygın kişiler, sürekli Thamade statüsünde kabul edilir. Onlar, akil insanlardır. Her durumda, adil davranacaklarına dair inanç tamdır. Thamadelik kurumunu herkesin doğal olarak benimsemesiyle, toplumun barış içinde bir arada yaşaması mümkün olabilmektedir. Dikkat çekici bir husus da şudur: Seçkinlik özendirilmekte ve ona ulaşmanın yolları açık bırakılmaktadır. Thamadelik kurumunun saygınlığı, tek tek bireylerin bir gün bu mertebeye erişme arzusunu kamçılamaktadır. Bu doğal temsilcilik mekanizması, barış içinde, bir arada yaşamayı kolaylaştırır, kişilerin kendilerini sürekli geliştirmelerini teşvik eder.  Thamadelik kurumu, diğer bazı halkların kültürlerine de girmiştir. Ruslar, Azeriler ve Gürcüler toplantı başkanlarına, “Tamâda” demektedirler. Çerkesler arasında uzun süre yaşamış olan ve Rus Edebiyatı’nın kurucusu kabul edilen Puşkin, Thamadeleri: "Davranışları itibariyle demokrat, kalben aristokrat" kişiler olarak nitelendirmiştir.

Thamadelikler

Çerkes toplumunda Thamade kavramı oldukça geniş bir anlam ifade eder. Çerkesler'in tüm alt gruplarında farklı hiyerarşik Thamadelik kesitleri mevcuttur.  Bir düğüne, cenazeye veya herhangi bir toplantıya grup olarak gidildiğinde Thamadenizin yani liderinizin kim olduğu sorulur.  Çerkes toplumu, seçilmiş ya da görevlendirilmiş yahut da doğal olarak bu statüyü taşıma hakkını elde etmiş, Thamadeler aracılığıyla yönetile gelmiştir. Çünkü Çerkes toplumu katmanlı, hiyerarşik bir yapıya sahiptir. Bu nedenle toplumsal yaşamın çeşitli alanlarında, farklı kişisel özellikleriyle ön plana çıkan Thamadelere ihtiyaç duyulmuştur.  “Büyük Üstat Rahmi Tuna”, Thamadelikleri şu 2 ana başlık altında sınıflandırmıştır.




1) Yönetim:

 a) Ülke ile ilgili 
 b) Xabze yapımı ve yorumu ile ilgili 
 c) Yönetmekle (Yürütme) ilgili           
 d) Yargılama ile ilgili          
 e) Diplomasi ile ilgili          
 f) Barış toplantıları ile ilgili.

2) Sosyal yaşam  
        
a) Her türlü düğün yönetimi ile ilgili.         
b) Gelin getirme ile ilgili          
c) Cenaze töreni ile ilgili          
d) Sofra yönetimi ile ilgili          
e) Yolculuk ile ilgili          
f) Konuğun ağırlanması ile ilgili           
g) Her türlü yardım ve imece ile ilgili  
3) Arabulucu (Ombudsman)          
a) Mahalle ile ilgili           
b) Köy ile ilgili         
c) Birkaç köyü kapsayan dar bölge ile ilgili           
d) Geniş bölge ile ilgili. 
                                                          
Thamade”nin Nitelikleri

Thamade’nin; iyi bir dinleyici olması, az ve öz konuşması, ikna yeteneğine sahip olması gerekir. Thamade; yemek yiyişinden giyimine, adım atışından konuşmasına, oturmasından kalkmasına kadar tüm davranışlarına daima özen göstermek zorundadır.  Thamade; bilgi, beceri ve davranışıyla görevini tam olarak yerine getirmeli, insan ilişkilerinde çevresindekileri seçkinliğine, saygınlığına, alçakgönüllü ve hoşgörülü olduğuna inandırmalıdır. Thamade; günlük hayatını örnek bir insan olarak yaşamalı, bilgeliğini her an sergileyebilmeli, tavrı ve tarzıyla vakur bir toplumsal önder olmalıdır. Bir Thamade; kendiyle barışık olmalı, takdir etmesini bilmeli ama başkalarının takdirini beklememelidir. İnsanoğlu; gaflete düşebilen, unutan, yanılan, hata yapabilen bir varlıktır. Thamade: yanıldığında, yanlış yaptığında bunu kabul etmeli, eleştirilemeyecek biçimde davranış sergilemeye çalışmalı, ama gerektiğinde özür dilemesini bilmelidir. 
Bilgi kaynağının deneyim olduğu dönemlerde, yalnızca yaşlılar, daha yaşlı olanlar Thamade olabilirlerdi. Çerkesler, bilgi kaynaklarının çoğalması ve bilgiye ulaşmanın kolaylaşmasıyla: “Bilge olan, Thamademizdir” anlayışını benimsemişlerdir. Bununla birlikte, yine de grubun en yaşlısı her zaman “Nahıjj Thamade” yani, “Yaşlı Önder” sıfatıyla anılmış, danışman olarak değerlendirilmiş, toplumdaki saygın yerini korumuştur.
 
Bir toplantı mekânının en saygın köşesi her zaman, Thamade’nin yeridir. Eğer, toplantı kırda yapılıyorsa; Thamade’nin yeri akarsuyun geldiği taraftır. Bu şartların bulunmadığı açık alanlarda Thamade’nin yeri, yüksek olan kısımdır. Thamade’nin sağ yanı, ona bir tür danışmanlık görevi yapabilecek olan yardımcı Thamadeye aittir. Yardımcısı Thamade, Xabze kurallarını bilen bir kişidir. Topluluktaki diğer kişiler, yaşlarına ve sosyal statülerine göre; otururlar. Thamade, bayanlara uygun gördüğü saygın bir yer gösterir.   Yemekli toplantılarda Thamade, huzurda bulunanların tümüne hitaben ilk konuşmasını yaparken, kadınlar hariç, herkes ayağa kalkar. Kadınlar, her yerde olduğu gibi, burada da ayrıcalıklıdır. Thamade, bu ilk saygı seremonisinin ardından, herkesi oturmaya davet eder. Ancak, pşerah ve onun akranları, Thamade’nin konuşması bitene kadar, oturamazlar.  Gençlerin, doğrudan Thamade ile konuşmaları pek uygun değildir. İsteklerini, pşerah vasıtası ile Thamade ye iletirler. Konuşmacılar, konuşmalarını ayakta yaparlar. Thamade, konuşma yapmakta olan kişinin, oturarak konuşmalarına izin verebilir.   

Toplantıda fısıldaşmak, dikkat çekecek şekilde telefon ile konuşmak veya internette dolaşmak hoş karşılanmaz. Görüş ve bilgiler, muhataplara nazik ve mütevazı bir üslup ile aktarılır. Konuşmacı kadınsa yahut da Thamade orada bulunan bir kadından söz ediyorsa; topluluktaki bütün erkekler ayağa kalkar. Sözü edilen ya da söz alan hanım, ayağa kalkanların oturmalarına izin verebilir. Toplantıya mola verilmiş ise; herkes birbiriyle konuşur, şakalaşır. Toplantı devam ederken ayrılmak isteyen kişi, pşerah vasıtasıyla Thamade’den izin alır. Bu kişiyi, kapıda görevli olan genç uğurlar. Herhangi bir toplantı sona erdiğinde, toplantı alanını terk etme önceliği, Thamadeye aittir.  Bu yemekli toplantılar; sıradan yemek öğünleri değil,  özel buluşmalardır. Çerkeslerin birçok kutlamaları, bu şekilde gerçekleştirilir, konuklar bu düzende ağırlanır. Kafkasya'ya geçmişte yaşadığımız bir vatan toprağı, kültürümüze eski bir kültür anlamında bakmamalıyız. Kültürümüzü, tarihimizi yaşatılması gereken bir değer olarak algılamalıyız. Çünkü kültürümüz evrensel kültürün DNA’sıdır.  uygulamak isteyenler için uygulanabilirliğini asla yitirmez.
Ancak iş toplantılarının ve yemeklerinin, çağdaş küresel dünyanın gerektirdiği, özel kuralları vardır. Bunları birbirine karıştırmamak gerekir.

Pşerah ve Toplantı Adabı

Hemen yukarıda sözünü ettiğimiz yemeklerde ve toplantılarda, Thamade ile topluluk arasındaki iletişimi sağlayan kişiye, pşerah denilmektedir. Pşerahlar; toplumdaki sorunlara hâkim, yetenekli gençler arasından seçilir. Pşerahın görevi; Thamadeye yardımcı olmak, toplantıların ön hazırlığını yapmak, topluluktaki kişilerin isteklerini, Thamadeye bildirmek, dışarıdan gelecek bazı belge ve bilgileri Thamadeye ulaştırmaktır. Pşerah, Thamade’nin hemen yanında oturamaz. Ancak, Thamade ile her an göz göze gelebileceği biçimde, yakınında yer alır. Pşerah; duruşuyla, davranışıyla tutarlı ve kararlı bir kişidir. 

Karağul

Toplantılarda genç bir delikanlı, (Karağul)  o mekânın kapı girişinde, hem içeriyi hem dışarıyı kontrol edebilecek bir konumda, meclis dağılana kadar dimdik ve saygılı bir şekilde bekler. Kapıdaki bu görevli, toplantıya sonradan katılmak isteyenleri, pşerah vasıtasıyla Thamadeye bildirir. Thamade”nin müsaadesiyle, o kişiye oturacağı bir yer gösterir. Karağul’un görevi; dışarıdan gelebilecek olası tehlikeleri gözetmektir. Bu gelenek, sembolik anlamda bugün de devam etmektedir. 

Yaşlı olan kişi Thamade Midir?

Yaşlılarımızın da tüm bireyler gibi ihtiyaçları, beklentileri vardır, en az diğer erişkinler kadar saygın ve azizdirler, her canlı gibi sağlıklı ve mutlu olma hakkına sahiptirler. Ancak yaşlarından sebep Thamade dediğimiz saygıda kusur etmediğimiz yaşlılar da maalesef yaşamın içinde, farkında olmadan insanlara ve çevresindekilere karşı nasıl davranılması gerektiği konusunda değerlendirme hatası yapılabiliyorlar.

Bütün kültürlerde olduğu gibi Çerkes ve Abaza kültüründe, yaşlılara saygı esastır. Toplumda; zenginlik, eğitim durumu gibi sosyal statüler bile yaşlılara saygı esasını bozamaz. Bu bir Xabze kuralıdır ve bu kurala her birey titizlikle uyar.
Ancak her yaşlı Thamade değildir. Bilgi kaynağının deneyim olduğu dönemlerde yalnızca yaşlılar, daha yaşlı olanlar Thamade olabilirlerdi. Fakat Çerkesler, bilgi kaynaklarının çoğalması ve bilgiye ulaşmanın kolaylaşmasıyla: “Bilge olan, Thamademizdir” anlayışını benimsemişlerdir. Bununla birlikte, yine de grubun en yaşlısı her zaman saygı ifadesi olarak: “Nahıjj Thamade” yani, “Yaşlı Önder” sıfatıyla anılmış, danışman olarak değerlendirilmiş, toplumdaki saygın yerini korumuştur.

Fakat gerçek anlamda bir Thamade olabilmek, sadece yaşlı ya da daha yaşlı olmakla kazanılacak bir unvan değildir. Çünkü gerçek Thamade aynı zamanda buyurgan bir kişidir, bir grubu veya bir kitleyi her an harekete geçirebilecek bilgi, beceri ve güce sahiptir. Kendisini hiç geliştirmemiş cahil bir kişi köyün veya mahallenin en yaşlısı olabilir, o köyde o mahallede yaşından dolayı ona herkes en üst seviyede saygı da gösterebilir. Ama o kişi Thamade değildir, Xabze felsefesi, insanın kendi kapasitesinden haberdar olmasını, cahil cesaretinden uzak durmasını, cahilce işlere girişmemesini ister.

 Thamade: kendini bilen, kendini sorgulayan objektif bakış açısıyla kendini kendi karşısına alarak, noksan taraflarını tespit etmeye gayret eden, kendini tanıyıp tekâmül etmeye çalışan kişidir. Kendini bilmek neden çok önemlidir?
 Belli bir kimliğimiz, doğum tarihimiz, adresimiz, anamız babamız belli şeklinde düşünenler, bu kavramla ilk kez karşılaşmış olanlar olabilir. Böyle düşünenlerimiz varsa, onları rahatlatmak için, kendini bilmek derken ne kastediyoruz?
İsterseniz buna, “İnsanlaşmak” ya da “Kendini yeniden inşa etmek”, kâmil olmak diyebiliriz.

Sonuç olarak; Yaşı ne olursa olsun Thamade, toplumun uzağında değil, insan kalabalıklarının ortasından, hayatın çileli ve dikenli yollarından geçmiş, kendini geliştirmiş, Xabze ’ye ve onun yaşam biçimine ayak uydurma becerisini gösterebilen, özgür bir kişi olmalıdır.

Bu Makale 6227 Kez Okundu.